Janiek recensies, 19 mei 2010

De levende nalatenschap van Dirkje Kuik (7 october 1929 – 18 maart 2008)

Ongenaakbaar als een egeltje

In een rustige buurt achter de Utrechtse Nieuwe Gracht, waar galerieën en leuke winkeltjes de straten sieren, ligt het Museum Dirkje Kuik. Een stokoud pandje, twee hoge ramen en een smalle deur, ternauwernood drie verdiepingen hoog. Hokkerig zoals huizen horen te zijn die dankzij allerlei inventieve verbouwinkjes de eeuwen hebben getrotseerd. Dit huis zal evenwel geen timmermans- of slopershamer meer zien: het is een stilleven geworden, een eerbetoon aan de kunstenares die hier haar hele leven gewoond heeft, tot zij er in 2008 overleed.

dirkje1

Dankzij haar vriend en bewonderaar Jos te Water Mulder staat Dirkje's huis er nog precies zo bij als zij het heeft achtergelaten toen zij er twee jaar geleden uitgedragen werd. Als Museum Dirkje Kuik is het kosteloos te bezichtigen. "Bij de opening was een oude kennis van Dirkje aanwezig, die zei: ‘Complimenten, hoor! Maar één minpuntje: je hebt het íets te schoon gemaakt.'", vertelt Jos. Ondertussen is er alweer genoeg stof gevallen en hangt het spinrag weer tussen de balken, waardoor de vertrekken een sfeer van volmaakte bohémienne slonzigheid ademen.

Dirkje's vader was beeldensnijder en haar moeder dreef een winkeltje in antiek en brocante. Het zal altijd sappelen zijn geweest, maar het stille kind, dat zich graag terugtrok in een wereld van boeken en verbeelding heeft er waarschijnlijk het best mogelijke thuis gevonden. Iets wat voor haar in andere opzichten altijd moeilijk is geweest: Dirkje werd namelijk geboren als jongetje en William Diederich gedoopt. In een poging zijn kind in hout uit te beelden kwam vader Kuik uit bij een brildragend egeltje, de neus in een boek. Dichter kon hij niet komen bij wie dat kind werkelijk was.

egeltje2

Grafisch kunstenaar en schrijfster
Het gymnasium maakte William niet af en de wens van zijn ouders dat hij zou gaan studeren legde hij naast zich neer om zich aan een kunstenaarscarrière te wagen. Na een - eveneens onafgemaakte, "Dirkje hield het in principe nergens uit" - studie aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten te Amsterdam was William in de eerste plaats grafisch kunstenaar. In 1960 was hij één van de oprichters van het Utrechtse grafisch gezelschap De Luis. Destijds heel sterk een mannenwereld, waarin Kuik niet kon aarden.

dirkje4

De vele etsen, litho's en tekeningen van William/Dirkje zijn zelden zonnig. De sfeer is vaak magisch-realistisch: gezichten en figuren die net niet kunnen bestaan, maar die er toch zijn, levensecht en geheimvol tegelijk. Ze lijken een wereld te verbeelden die je verleidt de jouwe even te verlaten en je te begeven onder fabeldieren, te wandelen langs stille huizen die een eigen leven leiden. Behalve voor haar eigen boeken leverde Dirkje ook illustraties voor werken van bekende Nederlandse schrijvers als Frans Kellendonk, Simon Carmiggelt en Gabriël Smit.

Naast haar grafische werk heeft Dirkje Kuik een omvangrijk literair oeuvre nagelaten: gedichtenbundels, romans, verhalenbundels. Eigenzinnig, authentiek en excentriek zijn woorden die telkens terugkeren op de achterflappen van haar boeken. En al ligt haar naam niet op ieders tong, zij was beslist een schrijfster van formaat, die ooit de Multatuliprijs won.

Transitie
In de korte documentaire over het leven van Dirkje, die de conservator van het museum heeft samengesteld uit het rijkelijk aanwezige beeldmateriaal, komt ook haar transitie aan bod. Dirkje was op dat punt één van de pioniers: eind zeventiger jaren begon zij met het gebruiken van hormonen en in 1981 is zij naar het Charing Cross Hospital in London gegaan voor de operatie.

dirkje2

Daar is een leven van zoeken en twijfel over zichzelf aan vooraf gegaan. "Ik heb gedacht dat ik homofiel was. Ik heb gedacht dat ik schizofreen was," vertelt Dirkje zelf voor de camera. Tot twee keer toe heeft zij een relatie met een vrouw gehad, telkens ging het mis, maar Leonie Uittenboogaard is tot aan haar dood haar beste vriendin gebleven. Als dame op leeftijd was zij de geliefde van een man, die tien jaar eerder stierf dan zijzelf en wiens as, overeenkomstig haar eigen wens, met haar mee begraven is.

Naar eigen zeggen had de transitie haar meer dan de helft van haar vrienden gekost. Tijdens haar laatste jaren trok zij zich ook zelf meer en meer terug. Naast haar stoel in de huiskamer ligt een pocket met de titel The Gentle Art of Making Enemies. "Nee, Dirkje was geen makkelijk mens," geeft Jos toe. "Maar zij heeft het zelf ook niet makkelijk gehad." Tussen Dirkje en Jos te Water Mulder sloeg echter een vonk over die licht heeft gebracht in haar oude dag en ertoe heeft geleid dat haar levensvuur na haar heengaan brandende wordt gehouden.

dirkje5

Nalatenschap
Gesteund door zijn vrouw Marian heeft Jos zich tot taak gesteld haar erfgoed te bewaren en de belangstelling ervoor levend te houden. Daartoe hebben zij het huisje aan de Oude Kamp gekocht en ervoor gezorgd dat alles waarmee Dirkje zich omringde zo goed als onaangeroerd is blijven staan. De tijd lijkt er stilgezet, maar niets is minder waar: vanuit het museum worden tal van activiteiten ontplooid. Dirkjes overvolle huiskamer is bezig een ontmoetingsplek te worden waar kunstenaars en schrijvers elkaar inspireren en vanwaar allerlei lijnen de wereld in lopen naar andere brandpunten van creativiteit.

Dat het museum ook op transgenders een onmiskenbare aantrekkingskracht uitoefent kan Jos begrijpen, maar voor hem staat de kunstenares Dirkje Kuik centraal. "Uit de geldstromen die naar initiatieven op het gebied van kunst gaan ontvang ik geen subsidie. Vanuit de emancipatiepot had ik wel geld kunnen krijgen, omdat het museum gezien kon worden als ontmoetingspunt voor transgenders. Dat heb ik afgeslagen." Die keuze heeft ook te maken met zijn respect voor de manier waarop Dirkje zichzelf zag. Al had zij destijds de gebruikelijke media-aandacht voor haar transitie niet afgewezen, daarna was en bleef zij gewoon vrouw en kunstenares.

"Mensen die dat respect niet tonen, daar heb ik echt moeite mee," zegt Jos. "Er komt zo nu en dan een man hier uit de buurt langs, die vraagt of hij het museum mag bekijken. - ‘Maar 't was een man, hè!" voegt-ie er steevast aan toe. Nou, die komt er bij mij dus niet in."

dirkje3
Dirkje Kuik en Jos te Water Mulder

Vrienden
Ondertussen groeit het aantal vrienden van Dirkje weer. De Stichting Museum Dirkje Kuik, waarin bekende namen als Gerrit Komrij, Arthur Japin en Theo Sontrop deelnemen, nodigt sympathisanten uit om officiëel Vriend van Museum Dirkje Kuik te worden. Zo help je mee het oeuvre van Dirkje Kuik te bewaren en te ontsluiten - er is al heel veel te zien op de website! - en een bijzondere culturele ontmoetingsplek in stand te houden.

Op de Vrienden van Museum Dirkje Kuik.