Daan van Kampenhoutwetenschap, achtergrond, 1 december 1998

Berdaches en Amazones

Over sjamanisme en de vier geslachten

De westerse opvattingen over de geslachten en seksuele identiteit hebben ons in een positie gebracht die hemelsbreed verschilt van die in verschillende traditionele culturen. De Siberische getransformeerde sjamaan en de Noord-Amerikaanse berdache en amazone zijn figuren uit sjamanistische tradities die, zo stelt Daan van Kampenhout, onze huidige ideeën over deze thema's op de proef stellen. Hun concepten vallen buiten onze opsplitsing in man en vrouw, hetero- of homoseksualiteit.

 

Tegenwoordig roept het woord sjamaan waarschijnlijk associaties op met zweethutten, rituelen, trance, oude wijsheid, enzovoort. Rond 1900 echter was dat heel anders: sjamanisme was nog vrijwel alleen bij wetenschappers bekend en hun associaties waren waarschijnlijk geestesziekte, epilepsie en sodomie (homoseksualiteit).

Dat sjamanisme in verband gebracht werd met 'gekte' is niet verbazingwekkend. De sjamaan is iemand die beheersing heeft over verschillende vormen van bewustzijn. In een zelf opgeroepen en gereguleerde trance maakt hij of zij contact met geesten en natuurkrachten om voor leden van zijn of haar stam genezing en harmonie te vinden. De sjamaan verhaalt over zijn of haar reizen door andere werelden en gesprekken met geesten en dieren.
Ook de associatie met epilepsie is niet onlogisch: de sjamanistische trance kan er voor een buitenstaander soms uitzien als een epileptische aanval.
Dat homoseksualiteit door laat-negentiende-eeuwse antropologen en vele van hun voorgangers als vanzelfsprekend met sjamanisme verbonden werd zal echter voor veel mensen verrassend zijn.

De getransformeerde sjamaan

In veel Siberische stammen bestonden verschillende klassen en soorten sjamanen. Bij de ene waren er meer vrouwelijke sjamanen, bij de andere meer mannelijke. Er waren echter ook volkeren zoals de Chuckchee bij wie een heel eigen soort sjamaan sterk vertegenwoordigd was: een klasse apart die we voor het gemak de getransformeerde sjamaan noemen. Dit waren voornamelijk mannen die, zoals negen-tiende eeuwse antropologen het tenminste interpreteerden, van geslacht verwisseld waren. In westerse ogen bestonden er dus mannelijke sjamanen die in vrouwen waren getransformeerd, van wie sommigen het zelfs zo ver doordreven dat ze een huwelijk sloten met een 'normale' man. En, weer volgens de westerse interpretatie, als twee mannen als partners door het leven gaan is er homoseksualiteit in het spel.

Vier geslachten

In de westerse visie bestaan er twee geslachten: mannen en vrouwen. Iemand is heteroseksueel, biseksueel of homoseksueel, maar welke de geaardheid ook moge zijn: je blijft man of vrouw. En vanuit deze overtuiging is er altijd naar niet-westerse culturen gekeken. Dat andere volken en hun sjamanen zelf wel eens heel andere concepten in hun hoofd zouden kunnen hebben, wordt pas sinds enkele jaren hier en daar serieus genomen. Dat er in de sjamanistische culturen niet twee, maar drie of zelfs vier geslachten onderscheiden worden, is simpelweg over het hoofd gezien of genegeerd. Binnen de sjamanistische visie heb je naast man en vrouw ook het geslacht dat in de literatuur de berdache wordt genoemd. De berdache is een persoon met een mannelijk lichaam zonder een mannelijke of vrouwelijke identiteit. Hij/zij wijkt van beide af en kan misschien het beste als een tussenvorm worden beschouwd.
Naast dit derde geslacht bestaat er in een aantal culturen (vooral in Noord- en Zuid-Amerika en de subarctische streken van Noordoost-Europa) ook nog een vierde, dat amazone genoemd wordt: iemand met een vrouwelijk lichaam, maar zonder typisch vrouwelijke of mannelijke essentie. De amazone staat, net als de berdache, tussen man en vrouw in. Er bestaan dus twee typen lichaam; wij noemen ze mannelijk en vrouwelijk, maar in het ene vind je mannen en berdaches, en in het andere vrouwen en amazones.
Berdaches en amazones hebben vrijwel altijd partners die hetzelfde lichaam hebben als zijzelf, maar het zijn geen homoseksuele mannen of vrouwen. Ook hun partners zijn niet homoseksueel. Het gaat hier volgens de sjananistische culturen om huwelijken tussen partners van verschillend geslacht.
Etiketten als transseksualiteit en travestie blijken niet van toepassing. Kijken we naar de kleding, dan zien we dat de Siberische sjamaan vaak een androgyn kostuum draagt en dat de Amerikaanse berdache een eigen, persoonlijke combinatie van mannelijk en vrouwelijk maakt. Hij/zij imiteert niemand, maar geeft uitdrukking aan zijn/haar eigen spirituele essentie en baseert daarop zijn/haar identiteit.

Amazones en berdaches

De Braziliaanse rivier de Amazone kreeg haar huidige naam van de eerste blanken. Aan de bovenloop van deze rivier troffen zij een groep vrouwelijke krijgers aan die onmiddellijk aan de legendarische Griekse amazones deden denken. Ook uit andere streken van de beide Amerika's en uit Noordoost-Siberië zijn mythen, overleveringen en verslagen bekend over getransformeerde vrouwen die als krijgers en jagers door het leven gingen. Over de amazones is helaas veel minder bekend dan over berdaches. Enerzijds komt dit doordat de meeste onderzoekers mannen waren die vrouwen niet zo interessant vonden, anderzijds doen de bestaande bronnen vermoeden dat er veel minder amazones waren dan berdaches.

Het woord berdache komt oorspronkelijk - in de betekenis van lustknaap - uit het Perzisch (bardaj) en is via het Arabisch, het Italiaans en het Spaans in het Frans terechtgekomen. het werd in de zestiende eeuw gebruikt door de Amerikaanse kolonisten. Berdaches werden onder verschillende namen aangetroffen bij de meeste Noord-Amerikaanse indianenstammen. De berdaches hadden binnen het kampement hun eigen hoek, waarbij hun tipi's meestal opvielen door hun schoonheid. Ze bekwaamden zich zowel in mannelijke als in vrouwelijke ambachten en waren daarom zeer gewild als partner. Berdaches hadden verscheidene gewaardeerde functies binnen de stam. Vaak werd gezegd dat ze de mannen en vrouwen in een stam bij elkaar hielden: als tussenvorm waren ze nodig om het evenwicht tussen het mannelijke en vrouwelijke te bewaren. Ze gaven advies maar ook namen. In tegenstelling tot de Siberische getransformeerde mannen die altijd sjamaan werden, waren de indiaanse berdaches zelf over het algemeen geen sjamaan. Wel vroeg de sjamaan of medicijnman altijd hun advies in belangrijke zaken en hadden ze essentiële spirituele taken. De kern van de identiteit van de berdache is dus niet gebaseerd op seksuele activiteiten, maar op zijn/haar spirituele essentie.
De westerse moraal heeft haar uitwerking niet gemist. Om een voorbeeld te geven: de Spanjaarden maakten het in de Nieuwe Wereld al snel tot een standaardprocedure om berdaches door honden te laten verscheuren.

Barcheeampe, opperhoofd van de Crow-indianen

Theorieën over de berdache

Binnen de culturele antropologie zijn vele theorieën ontwikkeld om het verschijnsel berdaches te verklaren en waar mogelijk in de man/vrouw-indeling te persen.
Eén theorie stelt dat sjamanen oorspronkelijk alleen vrouwen waren en dat de (latere) mannelijke sjamanen vrouwen gingen imiteren. Mocht dat al zo zijn, dan moet dat over een periode van minstens 20.000 jaar geleden gaan, want bijvoorbeeld de dansende sjamaan van de grotschildering uit Trois Frères is duidelijk een man. Deze theorie gaat echter voorbij aan de amazones en andere getransformeerde vrouwen.

Een andere theorie is gebaseerd op de veronderstelling dat de vrouwelijke kleding voor de mannelijke sjamaan het overstegene, transpersoonlijke symboliseert. Een mannelijke sjamaan zou het feit dat hij de gewone realiteit voorbij is gegaan, via vrouwenkleren willen uitdrukken. Als kleding van het andere geslacht die symboolfunctie zou hebben, dan zou je je op z'n minst kunnen afvragen waarom niet meer vrouwelijke sjamanen zich dan als man zijn gaan kleden om aan te geven dat ook zij die begerenswaardige staat hebben bereikt. Je vindt dat overstegen bewustzijn overigens wel uitgedrukt in het Siberische sjamanisme, maar dan in de androgyne aard van de sjamaankostuums. Die kostuums zijn in principe meestal hetzelfde voor mannen en vrouwen.

Zo zijn er veel theorieën die onjuist blijken of grote mankementen vertonen omdat ze niet gebaseerd zijn op het concept dat er meer geslachten dan man en vrouw bestaan. Ook houdt geen enkele theorie er rekening mee dat de keuze voor de transformatie vaak voor de puberteit gemaakt werd. Iemand werd getransformeerde sjamaan of berdache omdat het al tijdens de kindertijd duidelijk was geworden dat het kind geen gewone man of vrouw zou worden. Met andere woorden: de 'beroepskeuze' kwam voort uit de aard van een individu en niet andersom.

Tenslotte

Natuurlijk is het belangrijk om het verleden niet direct te gaan idealiseren en onze eigen ideeën niet op de tradities te projecteren. Berdaches en amazones gingen net als vrouwen en mannen ook gebukt onder vastgestelde rolpatronen die wij ongetwijfeld als uitermate beperkend zouden ervaren.
Wel maakt het sjamanisme ons duidelijk dat onze huidige visie op geslacht en seksualiteit in essentie beperkt is.

Informatie:
Daan van Kampenhout
Institute for Shamanism and Ritual
Postbus 10092
1001 EB Amsterdam.
Email:dvk@xs4all.nl

Literatuur:
- Walter Williams: The Spirit and the Flesh (Noord-Amerika)
- Randy Connor: Blossom of Bone (Europa).